Çocuklara sorumluluk becerisi nasıl kazandırılır?
Psikolojik DanışmanSorumluluk ne demek ve çocuklarımız için neden böyle bir becerinin gelişmesini isteriz? Bu yazıya öncelikle bu soruya cevap vererek başlamak istiyorum. Sorumluluk bireyin üzerine düşen görevleri yerine getirmesi ve kendisine ait bir olayın başkaları üzerindeki etkilerinin sonuçlarını üstlenmesidir. Ancak sorumluluk yalnızca görevleri yerine getirerek bunların üstünü çizmekten, tamamlamaktan ibaret değildir.
Çocuklarımızın sorumluluk sahibi bireyler olmasını isteriz çünkü; “kendi ayakları üzerinde durabilsinler”, “saygılı ve kurallara uyan biri olsunlar, topluma ayak uydursunlar”, “okulda ödevlerini yapsınlar, başarılı olsunlar” isteriz ya da “benim sözümden çıkmasın, her dediğimi yapsınlar” isteyebiliriz. Bu sıraladığım isteklerden en işlevsel olan ve çocuğunuzun ruh sağlığına, geleceğine olumlu etki sağlayan istek; çocuğunuzu hayatla tanıştırmaktır, kendine yetebilen bir birey olmasını istemektir.
Sanıldığının aksine sorumluluk; başkasına karşı duyulan yükümlülük değil, kişinin kendi zihinsel sürecinin bir sonucudur. Yani aslında bir grup ödevini yapamadığınızda, bir evi toplamadığınızda, bir faturayı yatırmadığınızda; bunun olumsuz sonuçlarından en çok siz etkilenirsiniz. Çocuklara dönersek, sorumluluk becerisi doğuştan getirilen değil, öğrenilen davranışlardan oluşur. Büyüme ve olgunlaşma da aslında yavaş yavaş sorumluluğu öğrenmeyi içerir.
Eğer sorumluluk becerisi öğrenilen bir şeyse; ebeveynler olarak anne-baba tutumları bu öğrenme sürecini nasıl etkiler?
Anne ve baba olarak sizlerin belli davranış örüntüleriniz, çocuğunuzu sorumluluk alma konusunda cesaretlendirebilir ya da kaygılandırabilir.
Otoriter ebeveynler; sorumluluk, uyum sağlamak değildir.
“Oyuncaklarını hemen topla, yoksa onları senden alırım.” “Yanımda oynamalısın, başka yerlere gitmene izin vermiyorum.”… Bu gibi ifadeler otoriter bir ebeveyne aittir. Çocuklarının her adımını kontrol eder ve hata yapmalarına izin vermezseniz bu durum, çocukların kendi hatalarından öğrenme fırsatını ortadan kaldırır. Küçük yaşlarda çocuğunuza verdiğiniz sorumluluğu her seferinde, sizin istediğiniz düzende yerine getirmesi mümkün değildir. Çocuklar, hatalarından dolayı eleştirildiğinde, yeni şeyler denemekten korkabilir ve sorumluluk almaktan kaçınabilir.
Aşırı koruyucu ebeveynler; çocuğunuzun yerine sorumluluk almak.
“O daha çok küçük yemeğini yiyemez, kendini doyuramaz. Gece korkar tek başına uyuyamaz. Bir şey taşıyamaz, düşer.” Çocuğunuzun iyiliği için ve onu korumak için yaptığınız davranışlar elbette olabilir. Ancak ona da kendisini korumayı öğretmeniz gerekiyor. Böyle bir ortamda yetişen çocuk; yetişkinlik döneminde karar almakta güçlük yaşar, sorumluluk becerisi gelişmez, kaygı problemleri yaşayabilir ya da sorunlarını başkasının çözmesini bekler, işlerini başkalarına yaptırır. Çocukluktan itibaren biraz geride durup; en azından küçük sorunları kendisinin çözmesine izin verebilirsiniz.
Her şeyi serbest bırakan ebeveynler
“İstediğin kadar televizyon izleyebilirsin, ben karışmam.” “Oyuncaklarını paylaşmak istemiyorsan paylaşma, bu tamamen senin kararın.” “Okula gitmek istemiyorsan, gitmek zorunda değilsin.” Düzen ve belli bir rutinin olmadığı ebeveynlerden söz ediyorum. Bu aile ortamında kurallar ve sınırlar yoktur. İşe geç kalan, parayı savurgan kullanan, mutfakta kirli tabaklar bırakan, yatağını toplamayan bir ebeveyn. Anne babalar kendi ebeveynliğe ilişkin sorumluluklarını yerine getirmezler, bu durumda çocuk için kötü bir model olurlar.
Sorumluluk becerileri nasıl öğretilir? Nelere dikkat etmeliyiz?
- Yaşına, fiziksel ve zihinsel gelişim düzeyine uygun sorumluluk vermek gerekir.
- Nutuk çekerek, uzun nasihatlerle sorumluluk verilmemelidir. Sorumluluk verilmeli, neden önemli olduğu deneyim sırasında kısa ve net bir şekilde açıklanmalıdır.
- Sorumluluğu takdir etmek önemlidir.
- Çocuğun alacağı sorumluluğa beraber karar verilmelidir, çocuğun istek duyması önemlidir. Ancak elbette çocuğunuz her zaman her sorumluluk konusunda istekli davranmaz, 3-6 yaş aralığını düşünelim oturup da bu yaş düzeyindeki bir çocukla sorumluluğu yerine getirme konusunda uzun uzun konuşamazsınız, bu durumda; oyunlaştırarak iletişime geçebilirsiniz. Öğrenme için motivasyon önemlidir.
- Yapmayı istemediği bir sorumluluk olduğunda sınır çizmeniz gerekebilir ancak bunu da zorlayarak değil; seçenek sunarak yapabilirsiniz. “Odanın belli bir kısmını şimdi toplayabilirsin, ancak uykuya geçmeden önce odan toplu olmalı.”
- Kendi rutinlerinize çocuğunuzu da dahil ederek sorumluluklar verebilirsiniz, yeni ve farklı zor aktiviteler seçmek zorunda değilsiniz.
- Emir verip uymasını beklediğinizde; itaatkar, uyumlu bir çocuk yetiştirebilirsiniz. Ancak, yetişkinlik döneminde güç ve otorite sahibi kişilerin çevresinde kendi kimliğinden uzak o kişilere bağımlı hareket edebilir.
- Çocuğunuz dağıttığı oyuncakları toplamamışsa; kendinize saygı duyulmadığı hissine kapılıp öfkelenebilirsiniz. Unutmayın ki; onun düzeni ve sizin düzeniniz her zaman uyumlu olmak zorunda değildir. O kendi düzenini oluşturmaya çalışıyor.
Çocuğa DEĞER VERMEK; ona güven duymakla gerçekleşir. Çocuğun kendini tehlikelerden koruyabileceğine ve sorumluluk alabileceğine güvenmeyen bir anne baba, ne söylerse söylesin çocuğuna değerli olduğu duygusunu hissettiremeyecektir.