Savunma Mekanizmaları

Sevgilimiz bizi terk ettiğinde ilk yorumumuz ne olur? “Kendi kaybetti abi.”

Baş etmekte zorlandığımız bir güçlükle karşılaştığımız benliğimizi korumak için savunma mekanizmamız devreye girer ve çeşitli yollarla bize gerçekliği daha hafif haliyle sunar. Yazının devamında bu mekanizmalara değineceğim.

Savunma mekanizmaları kişinin çaresiz hissettiği anlarda kendisini korumaya yarayan gerçekliği değiştirme gücü ya da alternatif bir gerçeklik oluşturmasıdır. Bilinçdışı gerçekleşir, çoğu zaman kişi bunun farkında olmaz. Savunma mekanizmaları her insanın başvurduğu başa çıkma mekanizmalarıdır. Hepimiz bir ya da birden fazla savunma mekanizmasını bir arada kullanırız fakat aşırı derecede kullanıldığında uyumsuzluğa yol açarlar. Çünkü kişinin gerçekliği algılamasını engelleyici niteliktedir.

 

• Bastırma

Buna unuttuğunu unutmak da diyebiliriz. Örneğin, kişi topluma uygun olmayan cinsel yönelimlere veya cinsel kimliklere sahip. Bunu bastırarak hayatına toplumun kabulüne uygun şekilde devam edebilir. Bu bastırılmış iç güdüler bazı davranışlarına, giyimine kuşamına yansıyabilir ama asla böyle bir durum olduğunu kabul etmeden devam eder.

• Yansıtma

Kişinin kendine olan ama kabul edemeyeceği davranış, duygu ve düşünceleri diğer insanlara ya da nesnelere yansıtmasıdır. Hatalı bir vuruş yapan tenisçinin raketinde bir sorun olup olmadığın kontrol etmesi bir tür yansıtmadır. Hatalarının sorumluluklarını başkalarına atan insanlar yansıtma davranışını kullanırlar.

• Yer değiştirme

Yer değiştirme savunmasında, annemize kızdık ama ona bağıramıyoruz. Sinirimizi kardeşimizden çıkartıyoruz veya bir oyuncaktan çıkartıyoruz. Bu yer değiştirme savunma mekanizmasına en iyi örnek olabilir. Bunu ebeveynler de sık sık yapar. İşte ya da evliliğinde sorun yaşayan ebeveyn öfkesini çocuğundan çıkartır, onun ufak davranışlarına parlar. Yansıtamayacak güçte birisine olan duygumuzu bir başkasına ya da bir şeye göstermemizdir. Öfkemizi ya da nefretimizi yer değiştirerek kendimizi karşılaşabileceğimiz zararlardan korumaya çalışırız.

• Mantığa bürüme, neden bulma

“Uzanamadığı ciğere kokmuş diyen kedi” deyimi, “eşeğinden düşünce ‘düşmeseydim de inecektim’ diyen Nasrettin Hoca” öyküsü bu savunma mekanizmasının kültürümüzdeki yerine göstermektedir. Kişi gerçeği çarpıtarak benlik saygısını korumayı hedefler. Kabul edilemeyen davranışları haklı göstermek için makul gerekçeler bulmayı ve bunlara inanır. Benzer şekilde yalnızlıktan mustarip birinin “ben yalnızlığı seviyorum” diye düşünmesi de akla uygunlaştırma davranışıdır.

• Karşıt tepki geliştirme, tersine inanmak

İnsan bulunduğu toplumda, yakın çevresine kabul görmek ister. Aidiyet kazanmak insanın temel ihtiyaçlarından biridir. Kişi bazen toplumca yanlış olacağına inandığı bir düşünce veya davranışın tam karşıtını ifade ederek kendini koruma yoluna gidebilir. Toplumca kabul edilmek amacıyla bu savunmayı geliştirir. Gösterilen duygunun aşırılığı, abartılmışlığı ve katılığı dikkat çeker. Saldırganlığını bastırmak için yapmacık aşırı sevecen davranmak buna örnek olabilir. Ancak kişi savunma mekanizmasını kullanmadan da bir konuya karşı tepki geliştirebilir. Burada ikisi arasında fark savunma mekanizması olarak yapılanın abartılı özellik göstermesidir.

• Gerileme

Baş edemediğimiz durumlarda geçmiş gelişim dönemlerinin çocuksu davranışlarını tekrar göstermemizdir. Bu yaşamın önceki, güvenli ve hoş olan bir dönemine geri çekilip kaygıyı hafifletmenin bir yoludur. Yeni bir kardeşi olduğunda çocuğun tekrar parmak emmeye başlaması ya da çişini kaçırmaya başlaması buna örnektir. Yetişkinlerde görülen belirli anlardaki çocuksu konuşma da bir gerileme davranışıdır. Psikanalitik kurama göre göre kaygı durumunda yaşamımızda kendimizi en son güvende ve korunaklı hissettiğimiz döneme geri dönüş yaparız.

• Yüceltme

Güçlü bilinçdışı saldırganlık duygusu olan birinin boksör ya da cerrah olması bu duruma örnek verilebilir. Dışarıda özgür iradesiyle kavga eden iki kişi ayıplanırken ringde kavga eden iki kişi neden alkışlanır? Hatta bazen ölümlerle sonuçlanabiliyorken. İlkel dürtülerin toplumca kabul edilen davranışlara yönlendirilmesi ve buradan doyuma ulaşılması yüceltme savunma mekanizmasının göstergesidir. Yüceltme sağlıklı ve yapıcı bir savunma mekanizmasıdır. Çünkü dürtü bastırılmadan enerji boşaltımı sağlanmaktadır.

• Yadsıma, gerçeği inkâr

Kişi hoş olmayan gerçek bir durumla yüzleşmeyi reddederek kendini korumaya çalışır. Ciddi kaygı yaratacak bir gerçeğin yok sayılması ve algılanmamasıdır. Bastırmada derinde gerçeğin kabul var ama yüzeyde inkâr söz konusu iken yadsımada gerçeklik ne yüzeyde ne de derinde kabul edilmez.  Aksi yönde birçok kanıt olmasına rağmen doktorun koyduğu ölümcül bir hastalık teşhisine inanmayan hasta, trafik kazasında ölen oğlunun ölüm haberini aldığında buna inanmayan baba bu savunma mekanizmasına örnek verilebilir.

• Düş kurma

Kişinin karşılanmamış ihtiyaçlarını hayal kurarak karşılaması ve benliğini korumaya çalışmasıdır. Küçük bir çocuk güç sembolü oyuncaklarla oynayarak ve güçlü bir komutan olduğu hayalini kurarak kendi güçsüzlüğünün üstünü örtmeye çalışabilir. Genellikle yadsıma ve düş kurma bir arada kullanılan savunma mekanizmalarıdır.

• Özdeşleşme

Özdeşleşme, aynı zamanda savunma mekanizması olarak da kullanılan normal bir işlevdir. Normal gelişim sürecinde çocuğun uygun modelleri-anne veya babayı- kendine örnek alarak seçmesi ve onlara benzemeye çalışmasıdır. Savunma mekanizması olarak özdeşleşme ise farklı şekilde kullanılır. Hoşuna gitmeyen duyguların, kendisini başkalarının yerine koyarak onun gibi davranarak es geçmesidir. Sert davranan bir üstünün bazı davranışlarını benimseyen ve sergileyen bir müdür bu davranışa örnek gösterilebilir.

• Yapma- bozma

Birisi “Kesin başına bir şey gelecek” dedi. Hemen “Aman, ağzından yel alsın,” dediniz ve elinizi kulağınıza götürdükten sonra masaya iki kez vurdunuz. Bu tarz suçluluk veya kötü duygulara karşı geliştirilen ritüeller yapma- bozma savunma mekanizmasına örnektir. Bazı dinlerdeki günah çıkartma ritüelleri, günahları dile getirerek bir kefaret ödediğini düşünme inancı da örnek olarak gösterilebilir.

 

Anlattığım 12 savunma mekanizmaları dışında da kullandığımız savunma mekanizmaları vardır. Bunlardan bir tanesi de mizah. Bazen mizahı da baş edemeyeceğimiz kaygı verici durumları hafifletmek, başa çıkılır konuma getirmek için kullanırız.